Bart van Heerikhuizen (1948) heeft zijn naam in de Nederlandse sociologie het meest te danken aan de inspirerende hoorcolleges waarmee hij generaties studenten heeft ingeleid in de sociologische theorie. Ter gelegenheid van zijn afscheid als hoofddocent sociologie aan de Universiteit van Amsterdam in 2013 verscheen een bundel korte stukken van vrienden, collega’s en voormalige studenten onder de titel Verlichter & Verleider. Die titel drukte treffend uit hoe de samenstellers, zes jonge sociologen die kort tevoren nog bij hem in de collegebank hadden gezeten, hem zagen en wat hij voor hen en vele anderen betekend had. ‘Verlichter’ was hij omdat hij de ideeën van belangrijke sociologen, van Auguste Comte tot en met Pierre Bourdieu, buitengewoon helder en precies voor het voetlicht wist te brengen; ‘verleider’ omdat hij dat deed met een enthousiasme dat oversloeg op zijn gehoor. ‘De Mick Jagger van de sociologie’ typeerde Het Parool hem in een stuk dat op de dag van zijn afscheidscollege verscheen. In die afscheidsrede beschreef hij het ideale hoorcollege als een collectief ritueel dat gevoelens van geestdrift en onderlinge verbondenheid oproept – een stelling die met de rede zelf ter plekke werd geïllustreerd.
Maar de betekenis van Bart van Heerikhuizen voor de Nederlandse sociologie omvat veel meer. Ook als auteur, redacteur, onderzoeker en organisator heeft hij zijn sporen verdiend. Vanaf het begin van zijn universitaire loopbaan maakte hij studie van de geschiedenis van de Nederlandse sociologie zelf. Dat resulteerde in een reeks artikelen (zowel van hemzelf als van studenten die onder zijn leiding delen van die geschiedenis onderzochten), een door hem met anderen geredigeerde congresbundel (Toen en Thans. De sociale wetenschappen in de jaren dertig en nu, 1978), en tenslotte zijn proefschrift over de criminoloog en eerste Nederlandse hoogleraar sociologie, W.A. Bonger (W.A. Bonger, socioloog en socialist, 1987). Ook was hij mede-redacteur en co-auteur van het succesvolle sociologische leerboek Samenlevingen (eerste druk 1985, achtste herziene druk 2017), waarmee duizenden studenten aan universiteiten en hogescholen in het vak zijn ingeleid.
In 1974, toen Bart van Heerikhuizen net was afgestudeerd en begonnen als wetenschappelijk medewerker aan de UvA, richtte hij met enkele generatiegenoten het Amsterdams Sociologisch Tijdschrift (AST) op. Bijna dertig jaar, tot 2002, was hij redacteur van dit tijdschrift. Vooral in de eerste jaren van het blad had hij een leidende rol; vergaderingen van de redactie vonden onder zijn voorzitterschap bij hem thuis plaats, hij schreef de notulen en organiseerde zelfs de productie van het tijdschrift. Later, na de fusie van het AST met de Sociologische Gids tot Sociologie in 2005, was hij een aantal jaren voorzitter van de redactie van dat nieuwe tijdschrift (2010-2012). Zijn centrale rol in de Nederlandse sociologie blijkt ook uit het voorzitterschap van de Nederlandse Sociologische Vereniging dat hij tussen 1998 en 2002 bekleedde. Eerder, in de jaren zeventig, was hij al enige tijd lid van het bestuur van wat toen nog de Nederlandse Sociologische en Antropologische Vereniging (NSAV) was.
Bart van Heerikhuizen is zowel een begenadigd spreker als een zorgvuldig stilist. Al zijn gepubliceerde stukken zijn helder, afgewogen, prikkelend en bovendien uitgesproken sociologisch. Die kwaliteiten komen het beste naar voren in de korte essays en columns die hij in de latere jaren van zijn loopbaan met regelmaat schreef voor Sociologie Magazine en andere bladen. Hij maakt hierin de lezer deelgenoot van zijn omnivore nieuwsgierigheid naar wat hem opvalt en aan het denken zet – een nieuwe mode, een nieuwe film, een zojuist gelezen roman, wandelingen in Zuid-Limburg, ouder worden en generatieverschillen, discussies over godsdienst en levensbeschouwing. Hij laat zien hoe al die onderwerpen voorwerp kunnen zijn van sociologische observatie en reflectie. Vooral in deze korte stukken – waarvan een selectie in boekvorm is verschenen onder de bescheiden titel Multoblaadjes (2013) – leek hij zijn stem als socioloog te hebben gevonden.
Maar, zoals gezegd, de reputatie van Bart van Heerikhuizen berust toch wel het meest op de kwaliteit van zijn voordrachten en colleges. Gelukkig zijn die niet allemaal vervluchtigd; dankzij de moderne techniek is een belangrijk deel op film vastgelegd en via internet te raadplegen: colleges sociologische theorie voor studenten van de UvA, een aantal voordrachten over verschillende thema’s in het kader van de ‘Universiteit van Nederland’ en een reeks Engelstalige MOOC-colleges over klassieke sociologen. Ook met die laatste, inernationale cursus, gegeven tijdens zijn pensioen, bevestigde Bart van Heerikhuizen zijn reputatie: uit alle delen van de wereld ontving hij enthousiaste reacties van studenten die zijn colleges gevolgd hadden. Zo is zijn faam als docent niet tot Nederland beperkt gebleven, en blijft ook dit werk voor komende generaties bewaard.
Door de coronamaatregelen had de inhuldiging virtueel plaats, onder leiding van NSV-voorzitter Godfried Engbersen. Een video van deze inhuldiging kan u hieronder raadplegen: